سابقه و هدف: بلوط یک گونه رایج و یکی از مهمترین گونه ها در جنگل های زاگرس ایران است. جنگل های زاگرس نقش مهم و مؤثری در تأمین آب، حفظ خاک و تعدیل آب و هوای کشور دارد. متأسفانه بخش قابل توجهی از آن جنگل ها از زوال بلوط رنج می برند. جنگل های زاگرس تقریباً 40 درصد از پوشش جنگلی ایران را دربرمی گیرد که به ویژه در دو دهه اخیر جمعیت درختان بلوط (Quercus sp.) عمدتاً به دلیل خشک سالی، بیماری ها و حشرات آفت کاهش یافته است. یکی از آفات مهم در جنگل های غربی بلوط، پروانه جوانه خوار بلوط Tortrix viridana L., (Lep.: Tortricidae) است که از برگ های بلوط به عنوان میزبان اصلی تغذیه می کند.مواد و روش ها : این تحقیق با هدف ارزیابی و پیش بینی میزان خسارت پروانه جوانه خوار بلوط در جنگل های بلوط با استفاده از روش های سنجش از دور و GIS از طریق تحلیل رگرسیونی نسبت های باقی مانده شاخ و برگ بلوط در نقاط نمونه برداری با شاخص های پوشش گیاهی داده های ماهواره سنتیل-2 در طول یکسال بررسی شد. پایش میدانی از 27 آوریل 2020 (8 اردیبهشت 1399) تا 14 می 2020 (25 اردیبهشت 1399) انجام شد. بدین منظور در یک مسیر، با عرض دو کیلومتر، در طول مسیر شهرستان سروآباد تا مرز باشماق با استفاده از نرم افزار GIS، از تعداد 100 مکان به صورت تصادفی نمونه برداری شد. در هر مکان نمونه برداری، چهار درخت در چهار جهت اصلی جغرافیایی (به منظور کاهش تأثیر جهت جغرافیایی بر پراکنش جمعیت T. viridana) انتخاب گردید. سپس چهار شاخه (به طول حدود 100 سانتی متر) به صورت تصادفی به عنوان واحد نمونه برداری با دقت قطع شد و تعداد لاروهای سن پنجم جوانه خوار بلوط شمارش شدند. سپس همبستگی بین تعداد آفت و پارامترهای میزان ارتفاع، شیب، فاصله از جاده، فاصله از رودخانه، فاصله از مناطق مسکونی، شاخص NDVI و شاخص دریافت نور با استفاده از آزمون های آماری شامل آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون خطی چندگانه بررسی شدند. بررسی نرمال بودن داده ها با استفاده از آزمون آماری کولموگروف- اسمیرنوف انجام شد. داده ها با استفاده از SPSS نسخه 26 تحلیل شدند.نتایج و یافته ها: نتایج تحلیل همبستگی پیرسون بین متغیرهای یادشده و جمعیت آفت جوانه خوار بلوط نشان داد، جمعیت آفت بیشترین و کمترین همبستگی را به ترتیب با ارتفاع (651/0=r) و شیب (015/0-=r) دارد. بر اساس رگرسیون خطی چندگانه، متغیر ارتفاع بالاترین ضریب همبستگی را با جمعیت آفت داشت. همچنین، شاخص دریافت نور، NDVI و فاصله از آبراهه ها به ترتیب با همبستگی قوی تا ضعیف رتبه بندی شدند. نتایج نشان داد، رابطه بین زاویه شیب و تراکم پوشش گیاهی نیز معنادار (032/0=P، 214/0=r) بوده است. با توجه به نقشه شدت پراکنش آفت پروانه جوانه خوار بلوط که با استفاده از رابطه رگرسیون خطی چندگانه به دست آمده است نشان داد، بیشترین پراکنش آفت پروانه جوانه خوار بلوط در جنوب غربی شهر سروآباد مشاهده شد.نتیجه گیری: بر پایه نتایج به دست آمده، واضح است که NDVI برای جداسازی میزان مختلف جمعیت شاخص مناسبی است. به علاوه، می توان نتیجه گرفت که جمعیت پروانه جوانه خوار بلوط در ارتفاعات بالا و تراکم بالای درختان بیشتر است. با در دسترس بودن مدل های جمعیتی، می توان اقدام به محدود نمودن پراکندگی T. viridana کرد، زیرا با تشخیص زودهنگام گسترش و پراکنش این آفت، می توان به نحو مؤثرتری کنترل را انجام داد.

یکی از مضرترین آفات جنگل های زاگرس، پروانه ی جوانه خوار بلوط Tortrix viridana (Lep. Tortricidae) است. تنوع ژنتیکی جمعیت های گیاه میزبان پروانه ی جوانه خوار بلوط در جنگل های بلوط شمال غرب ایران و منطقه ی زاگرس شمالی با استفاده از توالی ژن 28s بررسی شد. جمع آوری نمونه ها، در مناطق جنگلی استان های آذربایجان غربی، لرستان، کردستان و کرمانشاه صورت گرفت. نمونه های جمع آوری شده که در مرحله ی لاروی بودند تا زمانی که به شفیره و سپس به حشره ی کامل تبدیل شوند، در آزمایشگاه نگهداری شدند. استخراج DNA به روش CTAB انجام و به منظور تکثیر ناحیه 28s از توالی ژن 28s جنس Tortrix از NCBI برای طراحی پرایمر استفاده شد. ناحیه ی مورد نظر با استفاده از روش PCR تکثیر و محصولات PCR توالی یابی شدند. 21 نمونه برای بررسی تنوع ژنتیکی با استفاده از ژن 28s انتخاب شد که 18 نمونه با کیفیت بالاتر توالی DNA برای بررسی های بیشتر مورد استفاده قرار گرفت. توالی های DNA با استفاده از نرم افزار Bioedit ویرایش و با نرم افزار MegaX تراز شد و درخت فیلوژنتیک به روش UPGMA با 1000 تکرار نمونه برداری ترسیم گردید. ارزیابی ساختار ژنتیکی جمعیت ها نشان داد که تنوع مابین جمعیت ها بیشتر از درون جمعیت ها است. نتایج درخت فیلوژنتیک نیز نشان داد که نمونه های مختلف پروانه ی جوانه خوار بلوط بر اساس فاصله ی جغرافیایی دارای تنوع ژنتیکی هستند. بنابراین زمان ظهور آفت، رفتار و نوع کنترل و مدیریت آفت آنها هم متفاوت است.

پروانه جوانه خوار بلوط Tortrix viridana (Lep.: Tortricidae) یکی از آفات مهم جنگل های بلوط در استان فارس، برخی استان های همسایه در زاگرس و اخیرا شمال کشور محسوب می شود. این آفت در صدر لیست آفات جنگلی قرنطینه ای داخلی است و با تغذیه از جوانه های زایای درختان و در سال های طغیانی با عاری از برگ کردن آن ها خسارت سنگینی به درختان بلوط وارد می کند. به منظور بررسی تغییرات جمعیت و شناسایی دشمنان طبیعی پروانه جوانه خوار بلوط این تحقیق طی سال های 1380-1376 در منطقه حاجی آباد کامفیروز به انجام رسید. این آفت دارای یک نسل در سال در منطقه مورد نظر می باشد و به صورت تخم زمستان گذرانی می کند. دشمنان طبیعی جمع آوری شده، متشکل از 20 نمونه عنکبوت از بیش از 7 خانواده شامل Salticidae،Phomicidae ، Ulobridae Araneidae، Clubionidae، Oplionidae، Lycasidae، از راسته سخت بال پوشان سه گونه کفشدوزکExochomus quadripustulatus ، Coccinella septempunctata،Oenopia conglobata  یک گونه سوسک از خانواده Tenebrionidae و دو گونه مورچه از تیره Formicidae بودند. شفیره های آفت به وسیله زنبور Brachymeria intermedia و گونه ای از مگس خانواده Tachinidae پارازیت می شوند.

1جنگل­ های زاگرس بزرگترین منطقه جنگلی ایران را تشکیل می­دهند و بلوط ایرانی (Quercus brantii Lindl.) گسترده ­ترین و فراوان­ترین گونه این رویشگاه جنگلی است. پروانه جوانه ­خوار بلوط Tortrix viridana L یکی از کلیدی ترین آفت برگ­خوار درختان بلوط این منطقه رویشی است. این تحقیق به منظور بررسی تغییرات پارامترهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیک برگ درختان بلوط در عرصه های مورد تهاجم پروانه جوانه خوار بلوط، در سه منطقه گورکش دورود، کهمان الشتر و گریت استان لرستان، به روش نمونه ­برداری تصادفی سیستماتیک با ابعاد شبکه200 * 150 تعداد 30 قطعه نمونه 10 آر به ابعاد40 * 25 (1000متر مربع) صورت گرفت. نتایج این مطالعه نشان داد که در هر سه منطقه مورد مطالعه، طغیان آفت با شاخص برگخواری بالای 45 درصد قابل مشاهده است. همچنین بین میزان پارامترهای بیوشیمیایی و فیزیولوژیک، مانند سلولز، پکتین، لگنین، فنولیک، گالوتانن، پروآنتوسیانیدین، فلاونوئید، پروتئین، پرولین، نیتروژن محلول، نیتروژن کل موجود در برگ درختان با طغیان جوانه­ خوار و میزان برگ خواری ارتباط وجود دارد.

یکی از آفاتی که در سالهای اخیر، گونه های مختلف بلوط را (به ویژه در جنگلهای غرب و شمال غرب کشور) مورد حمله قرار داده، پروانه جوانه خوار بلوط Tortrix viridana L. می باشد که آفتی بسیار مخرب در مناطق انتشار این گونه ها است. در استان آذربایجان غربی این آفت قسمت هایی از جنگل های پیرانشهر و سردشت را از سال 1377 تا کنون تحت تاثیر قرار داده و با طغیان هر ساله، خسارت های زیادی را به شادابی و بقای درختان بلوط وارد می سازد. در این مطالعه ابتدا دو منطقه جنگلی، یکی در قسمت آفت زده به مساحت 20 هکتار و دیگری در منطقه بدون شیوع آفت (شاهد) به مساحت 5.5 هکتار، انتخاب شدند. سپس در هر منطقه تعداد 10 درخت از بلوط ویول Q. libani با استفاده از روش ترانسکت مشخص شده و به وسیله مته سال سنج نمونه های رویشی (مغزی) از هر کدام تهیه شد. پس از آماده کردن نمونه ها، پهنای دوایر سالیانه اندازه گیری شده و مقایسه بین میانگین آنها در مناطق آفت زده و شاهد و همچنین همبستگی بین میانگین پهنای دوایر سالیانه و داده های اقلیمی (بارندگی و دما) صورت پذیرفت. نتایج نشان داد که در یک دوره 11 ساله (1387-1377) در منطقه آفت زده، میانگین پهنای دوایر سالیانه بعد از طغیان آفت، کاهش معنی داری داشته در حالی که در منطقه شاهد تفاوت معنی داری مشاهده نشد. همچنین شیوع پروانه جوانه خوار در منطقه آفت زده منجر به کاهش میانگین پهنای دوایر به میزان 31% نسبت به دوره قبل از طغیان آن شده است. عدم وجود همبستگی بین پهنای دوایر سالیانه و داده های اقلیمی در دوره طغیان آفت نشان می دهد که می توان پروانه جوانه خوار بلوط را عامل کاهش مقدار پهنای دوایر سالیانه دانست و باید نسبت به کنترل این آفت اقدام نمود.

پروانه جوانه خوار بلوط(Tortrix viridana L. ) به عنوان زیان بارترین آفت درختان بلوط در جنگل های زاگرس، از طریق تغذیه از جوانه های زایای درختان خسارت سنگینی به بلوط ها وارد می کند. با وجود اهمیت کنترل آن، در رابطه با ساختار جمعیتی و تنوع ژنتیکی این آفت در سطح DNA اطلاعات کمی در دسترس است. در این مطالعه تنوع و ساختار ژنتیکی 16 جمعیت (شامل 105 ژنوتیپ) با استفاده از دو نشانگر ژنتیکی ISSR و RAPD تجزیه و تحلیل شد. با استفاده از 10 آغازگر از نشانگر ISSR در مجموع 127 نوار قابل امتیازدهی با میانگین 7/12 نوار برای هر نشانگر بدست آمد که از مجموع این نوارها تعداد 121 نوار (95 درصد) نوارهای تشکیل شده چندشکل بودند. همچنین از هشت آغازگر RAPD نیز 105 نوار با میانگین 1/13 نوار در هر آغازگر و با مجموع 99 نوار چندشکل (93 درصد) تکثیر شد. ضریب تمایز ژنتیکی بین جمعیتی (Φ St) برآورد شده از دو نشانگر ISSR و RAPD به ترتیب برابر با 26/0 و 18/0 بود. تجزیه واریانس مولکولی داده های دو نشانگر ISSR و RAPD نشان داد که بخش عمده تنوع ژنتیکی کل مشاهده شده ناشی از تنوع ژنتیکی درون جمعیت ها است. جریان ژنی برآوردشده بین جمعیت ها بر اساس نشانگر ISSR 461/0، و بر اساس نشانگر RAPD 527/0 بود که نشان دهنده جریان ژنی ضعیفی بین جمعیت هاست. دندروگرام UPGMA مبتنی بر هر دوی سیستم های نشانگری استفاده شده جمعیت های مورد مطالعه را بدون هیچ رابطه مشخصی با فاصله جغرافیایی آنها در خوشه های مجزا گروه بندی کرد. اطلاعات این مطالعه می تواند برای پایه ریزی استراتژی های مدیریت یکپارچه این آفت در جنگل های زاگرس سودمند باشد.

پروانه جوانه خوار بلوط (Tortrix viridana L.) یکی از مهم ترین آفات جنگل های زاگرس است که با تغذیه از برگ و جوانه های گونه های مختلف درختان بلوط، سالانه خسارت زیادی را به این جنگل ها وارد می کند. با فرض اینکه لارو این حشره در زندگی گروهی (اجتماعی) و انفرادی عکس العمل های متفاوتی نسبت به تغذیه برگ دو گونه بلوط دارمازو (Quercus infectoria) و بلوط وی ول (Q. libani) از خود نشان می دهد، در این تحقیق سنجش رفتارهای تغذیه ای این آفت به صورت گروهی و انفرادی مورد بررسی قرار گرفت. برگ های این دو گونه پس از جمع آوری در اتاقکی با شرایط نوری مناسب و دمای 25 درجه سانتی گراد قابل کنترل (به دو روش تغذیه انفرادی و گروهی) در اختیار لاروهای سن پنجم آفت قرار گرفت. در روش گروهی 20 تکرار (هر تکرار 10 عدد لارو) و در روش انفرادی 40 تکرار (هر تکرار یک عدد لارو) برای هر یک از میزبان های بلوط دارمازو و بلوط وی ول در نظر گرفته شد. شاخص های نرخ مصرف نسبی (RCR)، نرخ رشد نسبی (RGR)، کارایی تبدیل غذای خورده شده (ECI)، کارایی تبدیل غذای هضم شده (ECD) محاسبه شدند. نتایج این بررسی بر اساس آزمون t، میزان زی توده لاروی و همچنین شاخص های RCR، ECI و ECD در روش تغذیه گروهی به طور معنی داری بیشتر از روش تغذیه انفرادی است (در سطح 5 درصد). در واقع با این که در حالت تغذیه انفرادی لاروها (به دلیل نبودن استرس رقابت) به مقدار بیشتری تغذیه می کنند، اما در حالت تغذیه گروهی باوجود مصرف کمتر (نرخ مصرف نسبی کمتر) کارایی بیشتری در تولید زی توده لاروی دارند.

برای پایش جمعیت و یا کنترل پروانه جوانه خوار بلوط Tortrix viridana (Lep.: Tortricidae) استفاده از فرومون جنسی مهم می باشد. از فاکتورهای موثر برای جلب و شکار پروانه های نر، شکل تله و پخش کننده فرومون می باشد. در این تحقیق مقایسه 4 نوع شکل تله شامل تله های دلتا، لوله ای، مکعب مستطیلی و بالی، در میزان جلب و شکار پروانه های نر در سه استان آذربایجان غربی، کردستان و فارس انجام شد. آزمایش در هر منطقه با چهار تیمار و چهار تکرار (هر تکرار شامل 3-2 تله) انجام شد. تله ها هنگام ظهور اولین پروانه های نر در طبیعت نصب و سپس پروانه های نر شکار شده شمارش شدند. آزمایش مشابهی برای بررسی تاثیر پخش کننده فرومون با استفاده از 6 نوع کپسول در تله های دلتا طراحی و در جنگل های استان آذربایجان غربی انجام شد. کلیه شرایط همانند آزمایش قبل بود.نتایج مربوط به بررسی اثر شکل تله در میزان شکار جوانه خوار بلوط چنین نشان داد که بیشترین میزان جلب در استان آذربایجان غربی مربوط به تله های دلتا با میانگین 2/5± 66/110 حشره به ازای هر تله بود. در استان کردستان، بیشترین میزان جلب حشرات نر مربوط به تله لوله ای با میانگین 95/9± 1/59 عدد به ازای هر تله بوده و با تله های دلتا و مستطیل در یک گروه قرار گرفت. در استان فارس که تراکم جمعیت آفت کمتر بود، تله لوله ای با میانگین 5/2±2/15 حشره به ازای هر تله بیشترین شکار حشره را داشت و البته با سایر تله های در یک گروه قرار گرفته و تفاوت معنی داری را نشان نداد. بنابراین در شرایط تراکم زیاد و یا متوسط آفت شکل تله در جلب حشره نر موثر است.بررسی نشان داد که نوع کپسول پخش کننده فرومون در میزان جلب این حشره نیز نقش دارد. کپسول های با یک روزنه خروجی و از جنس سیلیکون نرم با میزان شکار 2/24±25/114 و (p<0.01) حشره و کپسول های پخش کننده از جنس لاستیک نرم با یک روزنه خروجی با میانگین جلب 36/13±7/322 حشره نسبت به سایر کپسول ها تاثیر بیشتری در میزان جلب حشره نشان دادند.

جوانه خوار بلوط1758 Tortrix viridana L. دارای دشمنان طبیعی متعددی است، به منظور شناسایی پارازیتوییدهای جوانه خوار بلوط و بررسی میزان تأثیر این عوامل طبیعی در کنترل جمعیت آفت، مطالعه حاضر، در شهرستان های مریوان و بانه طی سال های 1391 و 1392 انجام شد. نمونه برداری به صورت هر ماه یکبار، از اواسط اسفند ماه با بازدید از جنگل های آلوده، انجام شد که حداقل 50 تخم آفت جمع آوری و به منظور خروج پارازیت های احتمالی تخم، به آزمایشگاه منتقل شدند. همزمان با ظهور لاروها و شفیره های آفت، با بازدید هفتگی از مناطق آلوده، از هر منطقه مشخص، حداقل 100 لارو و یا شفیره جمع آوری و پس از انتقال به آزمایشگاه در ظروف پرورش قرار داده شده و با بازدید مرتب قفس ها، پارازیتوییدهای خارج شده جمع آوری و شناسایی و میزان پارازیتیسم و نوع پارازیتویید در هر مرحله مشخص شد و در نهایت درصد کلی پارازیتیسم تعیین گردید. بر اساس نتایج، هیچ گونه پارازیتوییدی از تخم های آفت خارج نشد. اما با بررسی لاروها و شفیره های آفت، در مجموع 10 گونه زنبور پارازیتویید متعلق به 6 خانواده مختلف و 3 گونه مگس پارازیتویید متعلق به خانواده Tachinidae شناسایی شدند. بررسی ها نشان داد که میزان پارازیتیسم لاروهای سنین پایین بسیار ناچیز بود اما در لاروهای سنین بالا و شفیره ها، پارازیتیسم بین 15 تا 25 درصد بود. بر اساس نتایج به دست آمده، در هر دو سال اجرای پروژه، گونهGoniozus yezo Terayama, 2006 با میانگین 7/66 درصد، بیشترین فراوانی را داشت و پس از آن گونه-هایBrachymeria minuta (Linnaeus, 1767) با 13 و Apantelessp. با 5/8 درصد، نسبت به سایر گونه ها فراوانی بیشتری داشتند.